Tambur Perdelerinin Ayarlanması

Tamburunuzu aldığınızda veya perde ayarlaması yapmak istediğinizde  perdelerin yerleri çok büyük bir soru işaretidir. Bu yazıda perde yerlerinin nasıl hesaplandığını anlatacağım.

Ben tamburumda 62'den fazla perde kullanıyorum. Aşağıdaki tabloda bu perdelerin sırasıyla isimlerini yazdım. Kırmızı ile yazılan perdeler çoğu kişi için kafa karıştırıcı olabileceğinden opsiyonel olarak takılabilir. Ayrıca 62'den fazla perdeye kullanmamın nedeni tiz neva perdesinden sonra da birkaç perde eklemiş olmam. Tabii ki bu perdeler de aynı dik geveşt ve dik buselik perdeleri gibi opsiyoneldir. 

Perde İsmi
Kaba Nim Hisar	Saba
Kaba Hisar	Dik Hicaz
Kaba Hisar Bölgesi	Neva
Kaba Dik Hisar	Nim Hisar
Hüseyni Aşiran	Hisar
Acem Aşiran	Hisar Bölgesi
Dik Acem Aşiran	Hisar Bölgesi
Uşşak Bölgesi	Dik Hisar
Uşşak Bölgesi	Hüseyni
Irak	Acem
Geveşt	Dik Acem
Dik Geveşt	Uşşak Bölgesi
Rast	Evç
Nim Zirgüle	Mahur
Zirgüle	Dik Mahur
Uşşak Bölgesi	Gerdaniye
Uşşak Bölgesi	Nim Şehnaz
Dik Zirgüle	Şehnaz
Dügâh	Uşşak Bölgesi
Kürdi	Dik Şehnaz
Dik Kürdi	Muhayyer
Uşşak Bölgesi	Sünbüle
Uşşak Bölgesi	Dik Sünbüle
Segâh	Uşşak Bölgesi
Buselik	Tiz Segâh
Dik Buselik	Tiz Buselik
Çargâh	Tiz Çargâh
Uşşak Bölgesi	Tiz Nim Hicaz
Uşşak Bölgesi	Tiz Hicaz
Nim Hicaz	Tiz Dik Hicaz
Hicaz	Tiz Neva

Yazının geri kalanında TAMAMEN BATI DEĞERLERİNE göre devam edilecektir. Yani akort programınızı A=440hz olacak şekilde ayarlayınız.

Ana Perdelerin Yerlerinin Bulunması 

Ana perdelerin yerlerinin bulunmasının iki yöntemi vardır. İlk yöntem için tellerin takılı olması gerekmektedir.

• Akort Programları ile Perdeleri Bulma
  

  Teller takılı ise en alt iki tel dışındaki tellerin üstüne parmağınızla bastırıp susturun. Çünkü çok ince ayar yapacağız. İlk önce boş telinizi sıfır cent (en fazla ±2 hata payı) gibi olacak şekilde akortlamamız lazım. Mızraplı tamburların alt telleri genel olarak A, yaylı tamburun ise D olur. Şu an yaylı tamburu baz alarak devam ediyorum. Daha sonra parmağınıla üst eşikten başlayarak yavaşça inerek akort programında E♭ notasını bulana kadar indirin. E♭ notasının sıfır cent değerinde olduğu yeri kalem yardımı ile işaretleyin ve aynı işlemi bir bütün notalara kadar uygulayın. Tamburlar iki oktav olduğundan boş telin iki oktav üstüne geldiğinizde bu işlem bitmiş oluyor. 

• Formül İle Hesaplama

Üst eşikten itibaren notaların mesafesi L⋅(1−2^(−D/12)) formülü ile bulunur. Burada L iki eşik arası tel uzunluğunu, D ise kaçıncı yarım ses olduğunu gösterir. Bir oktav 12 yarım sesten oluştuğu için formülde 12'ye bölünmüştür. Örneğin 100 cmlik bir tel boyu için ilk perdenin yeri, 100⋅(1−2^(−1/12))'den 5.61 cm çıkar. İlk tam oktav ise telin tam ortasındadır: 100⋅(1−2^(−12/12)) = 100⋅(1-0.5) = 50 cm çıkar.

Bu formülde ilk oktav, üst eşikten alt eşiğe kadar olan mesafe ile hesaplamalı. İkinci oktava(telin tam ortasına) gelindiğinden itibaren ise L değişkenini üst eşikten alt eşiğe kadar olan mesafenin yarısı olarak almanız gerekir.

Örnek olarak L= 100 ise ilk oktav  100⋅(1−2^(−D/12)), ikinci oktav 50⋅(1−2^(−D/12)) olarak hesaplanmalıdır.

Böyle yazmamın nedeni notaların yerlerinin logaritmik olarak yaklaşması ve hesaplama kolaylığıdır. Ayrıca formülün tamamen teorik değerler verdiğini hatırlatmak isterim.

Eğer teller takılı değilse ana nota yerlerinin ilk olarak formülle yerlerinin belirlenmesi ve teller takıldıktan sonra akort programı ile teyit edilmesini öneririm.

Komalı Seslerin Bulunması

Koma Türk müziği ses sisteminin en küçük aralığıdır. Türk müziğinde tanini (tam ses) aralığı dokuz eşit parçaya bölünmüş ve bu dokuz eşit parçanın her birine "koma" adı verilmiştir.

"Bakiyye" (yarım ses) aralığı ise dört eşit parçaya bölünmüştür. Yani bir tanini aralığı dokuz koma, bir bakiyye aralığı dört komadır. 

 

Bir tanini aralığında bulunan sesler:

 

Koma aralığı = F (fazla) bir koma,

Bakiyye aralığı  =  B (bakiyye) dört koma,

Küçük mücennep aralığı =  S (sâgir) beş koma,

Büyük mücennep aralığı  =  K (kebir) sekiz koma,

Tanini aralığı = T (tanini) dokuz komadır.

 

Bu aralıkların diyez ve bemol işaretleri:

Bütün bunların ışığında Batı sistemine göre do sesinden bir oktav yaptığımızda

do-re Tam / Tanini,

re-mi Tam / Tanini,

mi-fa Yarım / Bakiyye,

fa-sol Tam / Tanini,

sol-la Tam / Tanini,

la-si Tam / Tanini,

si-do Yarım / Bakiyye aralıklarını alıyorsa; ayrıca tam aralıklar 100 ve yarım aralıklar 50 cent olacak şekilde ayarlanmışsa yapmamız gereken aşağıdaki notaların arızalarını yukardaki tablodan bakıp hangi aralık olduğuna göre koma değerlerine bölersek kaç hangi sese cent uzaklıkta olduğunu tespit edebiliriz. (Tamburda boş tel yegâhtır.)

Örneğin hisar notasını ele alalım. Küçük münecceb almış bir re notası. Re ile mi arasında olduğundan ve bu aralık tam yani tanini bir aralık olduğundan iki ses arasında 100 cent vardır. Tam aralıkta 9 koma olduğu için 100'ü 9'a bölersek 11 cent çıkıyor. Hisar notası 5 koma tiz olduğundan re notasından 55 cent daha tiz. Bu sayede akort programı ile 55'i bulup işaretleyebilirsiniz.

 

Bunu uygularsak elimizde 52 tane perde olur. Bu genelde yeterlidir. Ancak transpozasyon için gereken perdeler yazının ilk başındaki "Perde İsimleri" tablosundaki mavi ile yazılmıştır. Bu perdeleri eklemek için bir örnek verelim. Dik acem âşiran ile ırak perdesi arasındaki iki perdeden oluşan uşşak bölgesinin yerleri bu iki ses arasına eşit uzaklıkta iki perde konularak bulunur. Yani bir resimle anlatmak gerekirse

şeklinde gösterilebilir. Aynı şekilde mavi ile yazılmış ancak tek perde olanlar için de iki sese eşit uzaklıkta bir perde konulur. Bütün bu perde eklemelerle 60 perdemizin olması gerekmetedir. Ayrıca kırmızı ile yazılmış perdeler sadece bir komadır. Yani üstündeki sesten yalnızca 11 cent pes olacak şekilde yerleştirebilirsiniz ve 62 perde elde edebilirsiniz.