Tambur Perdelerinin Ayarlanması

Tamburunuzu aldığınızda veya perde ayarlaması yapmak istediğinizde  perdelerin yerleri çok büyük bir soru işaretidir. Bu yazıda perde yerlerinin nasıl hesaplandığını anlatacağım.

Ben tamburumda 62'den fazla perde kullanıyorum. Aşağıdaki tabloda bu perdelerin sırasıyla isimlerini yazdım. Kırmızı ile yazılan perdeler çoğu kişi için kafa karıştırıcı olabileceğinden opsiyonel olarak takılabilir. Ayrıca 62'den fazla perdeye kullanmamın nedeni tiz neva perdesinden sonra da birkaç perde eklemiş olmam. Tabii ki bu perdeler de aynı dik geveşt ve dik buselik perdeleri gibi opsiyoneldir. 

Perde İsmi
Kaba Nim Hisar	Saba
Kaba Hisar	Dik Hicaz
Kaba Hisar Bölgesi	Neva
Kaba Dik Hisar	Nim Hisar
Hüseyni Aşiran	Hisar
Acem Aşiran	Hisar Bölgesi
Dik Acem Aşiran	Hisar Bölgesi
Uşşak Bölgesi	Dik Hisar
Uşşak Bölgesi	Hüseyni
Irak	Acem
Geveşt	Dik Acem
Dik Geveşt	Uşşak Bölgesi
Rast	Evç
Nim Zirgüle	Mahur
Zirgüle	Dik Mahur
Uşşak Bölgesi	Gerdaniye
Uşşak Bölgesi	Nim Şehnaz
Dik Zirgüle	Şehnaz
Dügâh	Uşşak Bölgesi
Kürdi	Dik Şehnaz
Dik Kürdi	Muhayyer
Uşşak Bölgesi	Sünbüle
Uşşak Bölgesi	Dik Sünbüle
Segâh	Uşşak Bölgesi
Buselik	Tiz Segâh
Dik Buselik	Tiz Buselik
Çargâh	Tiz Çargâh
Uşşak Bölgesi	Tiz Nim Hicaz
Uşşak Bölgesi	Tiz Hicaz
Nim Hicaz	Tiz Dik Hicaz
Hicaz	Tiz Neva

Yazının geri kalanında TAMAMEN BATI DEĞERLERİNE göre devam edilecektir. Yani akort programınızı A=440hz olacak şekilde ayarlayınız.

Ana Perdelerin Yerlerinin Bulunması 

Ana perdelerin yerlerinin bulunmasının iki yöntemi vardır. İlk yöntem için tellerin takılı olması gerekmektedir.

• Akort Programları ile Perdeleri Bulma
  

  Teller takılı ise en alt iki tel dışındaki tellerin üstüne parmağınızla bastırıp susturun. Çünkü çok ince ayar yapacağız. İlk önce boş telinizi sıfır cent (en fazla ±2 hata payı) gibi olacak şekilde akortlamamız lazım. Mızraplı tamburların alt telleri genel olarak A, yaylı tamburun ise D olur. Şu an yaylı tamburu baz alarak devam ediyorum. Daha sonra parmağınıla üst eşikten başlayarak yavaşça inerek akort programında E♭ notasını bulana kadar indirin. E♭ notasının sıfır cent değerinde olduğu yeri kalem yardımı ile işaretleyin ve aynı işlemi bir bütün notalara kadar uygulayın. Tamburlar iki oktav olduğundan boş telin iki oktav üstüne geldiğinizde bu işlem bitmiş oluyor. 

• Formül İle Hesaplama

Üst eşikten itibaren notaların mesafesi L⋅(1−2^(−D/12)) formülü ile bulunur. Burada L iki eşik arası tel uzunluğunu, D ise kaçıncı yarım ses olduğunu gösterir. Bir oktav 12 yarım sesten oluştuğu için formülde 12'ye bölünmüştür. Örneğin 100 cmlik bir tel boyu için ilk perdenin yeri, 100⋅(1−2^(−1/12))'den 5.61 cm çıkar. İlk tam oktav ise telin tam ortasındadır: 100⋅(1−2^(−12/12)) = 100⋅(1-0.5) = 50 cm çıkar.

Bu formülde ilk oktav, üst eşikten alt eşiğe kadar olan mesafe ile hesaplamalı. İkinci oktava(telin tam ortasına) gelindiğinden itibaren ise L değişkenini üst eşikten alt eşiğe kadar olan mesafenin yarısı olarak almanız gerekir.

Örnek olarak L= 100 ise ilk oktav  100⋅(1−2^(−D/12)), ikinci oktav 50⋅(1−2^(−D/12)) olarak hesaplanmalıdır.

Böyle yazmamın nedeni notaların yerlerinin logaritmik olarak yaklaşması ve hesaplama kolaylığıdır. Ayrıca formülün tamamen teorik değerler verdiğini hatırlatmak isterim.

Eğer teller takılı değilse ana nota yerlerinin ilk olarak formülle yerlerinin belirlenmesi ve teller takıldıktan sonra akort programı ile teyit edilmesini öneririm.

Komalı Seslerin Bulunması

Koma Türk müziği ses sisteminin en küçük aralığıdır. Türk müziğinde tanini (tam ses) aralığı dokuz eşit parçaya bölünmüş ve bu dokuz eşit parçanın her birine "koma" adı verilmiştir.

"Bakiyye" (yarım ses) aralığı ise dört eşit parçaya bölünmüştür. Yani bir tanini aralığı dokuz koma, bir bakiyye aralığı dört komadır. 

 

Bir tanini aralığında bulunan sesler:

 

Koma aralığı = F (fazla) bir koma,

Bakiyye aralığı  =  B (bakiyye) dört koma,

Küçük mücennep aralığı =  S (sâgir) beş koma,

Büyük mücennep aralığı  =  K (kebir) sekiz koma,

Tanini aralığı = T (tanini) dokuz komadır.

 

Bu aralıkların diyez ve bemol işaretleri:

Bütün bunların ışığında Batı sistemine göre do sesinden bir oktav yaptığımızda

do-re Tam / Tanini,

re-mi Tam / Tanini,

mi-fa Yarım / Bakiyye,

fa-sol Tam / Tanini,

sol-la Tam / Tanini,

la-si Tam / Tanini,

si-do Yarım / Bakiyye aralıklarını alıyorsa; ayrıca tam aralıklar 100 ve yarım aralıklar 50 cent olacak şekilde ayarlanmışsa yapmamız gereken aşağıdaki notaların arızalarını yukardaki tablodan bakıp hangi aralık olduğuna göre koma değerlerine bölersek kaç hangi sese cent uzaklıkta olduğunu tespit edebiliriz. (Tamburda boş tel yegâhtır.)

Örneğin hisar notasını ele alalım. Küçük münecceb almış bir re notası. Re ile mi arasında olduğundan ve bu aralık tam yani tanini bir aralık olduğundan iki ses arasında 100 cent vardır. Tam aralıkta 9 koma olduğu için 100'ü 9'a bölersek 11 cent çıkıyor. Hisar notası 5 koma tiz olduğundan re notasından 55 cent daha tiz. Bu sayede akort programı ile 55'i bulup işaretleyebilirsiniz.

 

Bunu uygularsak elimizde 52 tane perde olur. Bu genelde yeterlidir. Ancak transpozasyon için gereken perdeler yazının ilk başındaki "Perde İsimleri" tablosundaki mavi ile yazılmıştır. Bu perdeleri eklemek için bir örnek verelim. Dik acem âşiran ile ırak perdesi arasındaki iki perdeden oluşan uşşak bölgesinin yerleri bu iki ses arasına eşit uzaklıkta iki perde konularak bulunur. Yani bir resimle anlatmak gerekirse

şeklinde gösterilebilir. Aynı şekilde mavi ile yazılmış ancak tek perde olanlar için de iki sese eşit uzaklıkta bir perde konulur. Bütün bu perde eklemelerle 60 perdemizin olması gerekmetedir. Ayrıca kırmızı ile yazılmış perdeler sadece bir komadır. Yani üstündeki sesten yalnızca 11 cent pes olacak şekilde yerleştirebilirsiniz ve 62 perde elde edebilirsiniz.

 

Yaylı Tambur Nedir ve Nasıl Öğrenilir

Yaylı tambur hepimizin bildiği üzere çok yaygın olmayan bir sazdır. Bu yaygın olmama durumda olmasının başlıca nedeni baştan sona deneysel bir saz olmasıdır. Mucidi Tamburî Cemil Bey tarafından ilk denemeleri yapıldığında mızraplı tamburun eşiği yükseltilerek icra ediliyordu. Mızraplı tamburun kardeşi olabilecekken daha sonra Cemil Bey bu sazı terk ettiği için ne yazık ki unutuldu. Sonraki yıllarda Ercüment Batanay ve diğer usta ve icracılar bu yaylı sazın bu gövde ve şekildeyken gerekli sesi ve gücü vermediği gerekçesiyle çok büyük bir değişikliğe gittiler. Yaylı tamburun gövdesi cümbüş teknesi ve üst kapak kasnak ile gerilmiş hayvan veya sentetik deri olacak şekilde değiştirildi. Bu istenilen sesi elde edilmesini sağlasa da çoğu kişi yaylı tamburu artık "cümbüşten bozma" bir çalgı olarak görmesine sebep oldu. Ancak çoğu kişi için hâlâ mızraplı tamburun kardeşidir.

Bir yaylı tambur almak ve çalmaya hazır hâle getirmek için iyi bir Türk Müziği bilgisine ihtiyacınız vardır. Yaylı tamburu eğer bir usta yapmışsa genellikle bir şey yapmanıza gerek yoktur. Bir yaylı tambur edinmenin iki yolu vardır: Zeynel Abidin Cümbüş'ten satın almak ve ustaya yaptırmak. Ancak Zeynel Abidin Cümbüş'ten almayı veya bir ustaya yaptırmayı düşünüyorsanız kesinlikle metal tekneli almamanızı veya yaptırmamanızı öneriyorum.

Eğer benim gibi Zeynel Abidin Cümbüş marka bir yaylı tambur aldıysanız yapmanız gereken önemli şeyler vardır:

• Bunlardan ilki kesinlikle perdelerin ayarlanmasıdır. Ben tamburumu aldığımda üstünde rastgele takılmış 52 perde vardı. İlk olarak bunların ayarlanması gerekiyor. Bu çok zahmetli ve ince bir iştir. Ayrıca çoğu usta yapamıyor. Her ne kadar Tamburî Cemil bey ile yaklaşık bu kadar perde ile çalsa da benim kişisel görüşüm en az 60 ve ideal olarak 62 perdeli tamburdur. Bunun ile ilgili ve perdelerin nerelere takılmasının gerektiği ile ilgili bir yazı yayınlayacağım.
  

 

• İkincisi klavyenin yüksekliğinin ayarlanmasıdır. Eğer bir ustadan aldıysanız  genellikle sapı gövdeye bağlayan bir vida olmaz. Ancak Zeynel Abidin Cümbüş marka tamamen cümbüş mantığı kullandığından bu vida ile ayarlama yapabilirsiniz. Ben tamburumu aldığımda teller çok yüksekti ve bu vida ile telleri klavyeye yakın ancak üst eşiğe yakın kısımdaki perdelere değmeyecek ya da değecek gibi olmayacak şekilde yakınlaştırdım. 

 

• Üçüncüsü kullanacağınız deridir. Sentetik ve darbuka derilerinin akort konusunda avantajları olsa da hayvan derilerinin sesi doğrudan etkiler ve daha doğal yapar.  Eğer sürekli olarak akortunuzun bozulmasını göze alıyorsanız oğlak derisi taktırmanızı tavsiyte ederim.
  

 

• Dördüncüsü de can direği konusudur. Çoğu usta sazı yaparken sesi güçlendirdiği gerekçesiyle can direği takar. Ama ben taktırma gereği duymadım. Ayrıca can direkli bir yaylı tamburla can direksiz bir yaylı tamburun sesinin çok bir farkı olmadığını düşünüyorum.
  

 

 

Yaylı tamburu öğrenmek isteyenleri ikiye ayırıyorum: sıfırdan öğrenmek isteyen ve mûsikî bilgisi olup öğrenmek isteyenler. İkinci grup çok hızlı bir şekilde yaylı tambura alışacaklardır.

• Sıfırdan öğrenmek isteyenleri de iki gruba ayırmak istiyorum: klasik Türk mûsıkîsi çalacaklar ve daha çok populer kültürdeki şarkıları çalmak isteyenler.
  
• Sıfırdan yaylı tambur öğrenip klasik Türk müziği çalmak isteyen kişilere önerim sırasıyla ilk önce derinlemesine makamları ve usûlleri, örnek klasik besteleri ve şarkıları, mızraplı tamburu (yaylı tamburunuzu mızrapla çalarak) ve son olarak yaylı tambura geçmelerini öneriyorum. Eğer bunlar için bir kursa gitme şansınız yoksa ben de bu yoldan geçtiğim için kullandığım kaynakları yazmak istiyorum. Makamlar ve usûller için Murat Aydemir'in "Türk Müziği Makam Rehberi" kitabı, Mızraplı tambur metodu için yine Murat Aydemir'in "Tanbur Metodu" kitabını öneriyorum. Hedefiniz sadece yaylı tambur çalmak ise Tanbur metodu kitabının içindeki mızrap tekniklerinden çok parmak yerlerini ve alıştırmalarını kapsayan kısım çok kıymetli.  Ayrıca çarpma ve glissando çalışmaları da yaylı tambur için çok önemli. Çünkü yaylı tamburda metodunuzdan çok verebildiğiniz duygu önemlidir. Örnek şarkılar için de YouTube'dan Bekir Gülsün nota arşivinden öğrenmenizi ve icra etmenizi öneriyorum. Bu blogta yaylı tambur kendi kullandığım yaylı tambur tekniği ve metodunu yazacağım için bu aşamaları geçmeniz gerekiyor. (Ayrıca 62 perde takmanızı öneririm.)
  
• Popüler kültürdeki şarkıları çalacakların ise öğrenmesi gereken çok bir şey yok. Popüler kültür şarkıları dediğim parçalar arabesk, fantezi, son dönemde çıkan arabesk-fantezi olup sanat müziği denen şarkılar ve yaylı tambura uygun pop şarkılarıdır. Bu kişilerin mûsikî bilgisi öğrenmesine gerek yok. Direkt olarak bu blogtan notaların yerleri, yay çekişi ve çalım tekniklerini öğrenmeleri yeterli olacaktır.
• Peki mûsiki bilgisi olanlar ne yapacaklar? Ben bu grubu en az bir Klasik Türk sazı çalmayı bilen ve konuya hakim insanlar olarak düşünüyorum. Bu grubun da eğer mızraplı tambur bilmiyorsa tekniğini biraz öğrenmeleri gerekir.(Parmak yerleri için söylüyorum. Blogta yazmayı planlıyorum.) Daha sonra yine bu blogtan yaylı tambur öğrenmeye devam edebilirsiniz.

 

Bu yazıda sizlere kendi tecrübelerime dayanan yaylı tambur hakkındaki düşüncelerim, almak isteyenlere ve almış olanlara tavsiyeler ve öğrenmek isteyenlere tavsiyeler vermek istedim. Amacım bu blogta yaylı tambur hakkında internet üzerinde bir kaynak oluşturmaktır.